muzeum wirtualne im. Wladyslawa Piotrowskiego

2016-09-07

Spichlerz u możnych

Projekt zrealizowany w 2016 roku przez Fundację Aktywizacja został sfinansowany przez Urząd Marszałkowski Województwa Podlaskiego, przy wsparciu organizacyjnym oraz finansowym Gminy Choroszcz, należącej do powiatu białostockiego.

Spichlerz - u możnych, najczęściej murowany, nazywany był lamusem. Służył nie tylko do przechowania zboża, ale także narzędzi rolniczych oraz narzędzi gospodarstwa domowego, które w danej porze roku nie były używane.

Stąd też pojęcie - Oddać do lamusa.

W gminie Choroszcz zachował się tego typu tylko jeden spichlerz murowany w miejscowości Rogowo Majątek, zbudowany w 1843 roku. W gospodarstwach drobnoszlacheckich oraz włościańskich występowały spichlerzyki drewniane.

Zinwentaryzowane spichlerzyki pochodzą głównie z okresu po 1945 roku. Najstarszy powstał w 1843 roku, zaś najmłodszy w II połowie XX wieku.

Posiadają konstrukcję zrębową, w której ściany składają się z kolejnych warstw ułożonych na sobie belek. Najniższa, zwana podwaliną, najczęściej spoczywa na dużych kamieniach narożnych, pomiędzy którymi, jako wypełnienie są układane mniejsze. Pierwotnie podwaliny były ustawione dość wysoko, co miało zabezpieczać przed wilgocią. Taki spichlerz jest w Złotorii, w
siedlisku o dość dużym kącie nachylenia gruntu. Najczęściej do budowy wykorzystano drewno sosnowe. Do zabudowy części szczytowych stryszków, poza drewnem sosnowym, jest użyte nietrwałe drewno topolowe. Sosnę uznawano za
dobry materiał budowlany, gdy osiągała wiek nie mniej niż siedemdziesiąt-osiemdziesiąt lat. Na taki właśnie wiek, oceniając grubość tzw. dylów, można określić wykorzystany materiał sosnowy. W kilku przypadkach właściciele znali pochodzenie drewna: własne lasy prywatne, drewno z okolic Knyszyna lub Puszczy Knyszyńskiej. W badanych w 2015 roku gminach Łapy i Sokoły inwentaryzowane spichlerzyki to obiekty jednokomorowe, chociaż zdarzają się takie, w których są zabudowane
przedsionki. Tymczasem w gminie Choroszcz dominują dwukomorowe. Drzwi mają prostą konstrukcję złożoną z trzech-czterech pionowo przybitych desek do dwóch poprzecznych spongów. Zamykane na zamki zapadkowe. Są także solidne lub nawet nietypowe zamknięcia, utrudniające potencjalnym złodziejom dostanie się do spichlerza. Często pojawiają się długie sztaby zamykane śrubą wkręcaną w żeliwny otwór znajdujący się w ościeżnicy. W badanych poprzednio gminach drzwi znajdowały się najczęściej w ścianie szczytowej. I tylko pojedyncze. W gminie Choroszcz dominują spichlerze z dwoma drzwiami w ścianie bocznej.

W żadnym z obiektów nie ma dachu pokrytego strzechą słomianą. Dominuje eternitowa oraz czerwona i cementowa dachówka. Kilka z nich pokrytych jest blachą.

1. Realizacja projektu: Na terenie gminy Choroszcz zostały spenetrowane wszystkie wsie. Nie ma możliwości pełnej inwentaryzacji, gdyż wejście na teren posesji wymaga zgody właścicieli, którzy są często nieobecni w gospodarstwie lub przebywają poza granicami kraju. Spichlerzyki nieraz są ukryte wśród zabudowań gospodarczych. W dodatku w wielu miejscach posesje od strony drogi są obsadzone tujami. Dodatkową trudnością, szczególnie w Oliszkach, Klepaczach, Rogowie, Barszczewie i Śliwnie, jest mocno zdecentralizowana zabudowa typu kolonii. W wielu przypadkach trudno jest trafić do siedlisk. Dlatego wyniki prac nie są kompletne.

Dokonano inwentaryzacji w 32 sołectwach: Babino - 0, Barszczewo - 4,Czaplino - 3, Dzikie - 0, Gajowniki - 0, Izbiszcze -3 (1), Jeroniki - 0,Klepacze - 10 (3), Krupniki - 1, Konowały - 0 (2), Kościuki - 3, Kruszewo -0, Łyski - 0, , Mińce - 1, Majątek Rogowo - 1, Ogrodniki - 0, Oliszki - 4(2), Pańki - 0, Porosły - 1, Kolonia Porosły - 0, Rogowo - 1, KoloniaRogowo - 0, Rogówek - 0, Ruszczany - 0, Sienkiewicze - 0, Śliwno - 1 (1),Zaczerlany - 0, Złotoria - 5 (4), Złotoria Kolonia - 0, Złotoria Podlesie -0, Żółtki - 1, Turczyn – 0.

W nawiasach podano liczbę stwierdzonych spichlerzyków, lecz nie poddanych inwentaryzacji.

Łącznie w trakcie realizacji projektu udało się dotrzeć do wszystkich sołectw gminy Choroszcz. Inwentaryzacja jest  niekompletna z powodu nieobecności właścicieli.

W większości właściciele są skłonni zachować obiekty, lecz rzadko planują
ich remont. Posiadają wiedzę na temat datowania budowy spichlerzyków oraz
potrafią nazwać znajdujące się tam sprzęty. Wielu z nich przyznało, że
pokaźną ilość sprzętu rolniczego oraz wyposażenia gospodarstwa domowego,
szczególnie z żelaza i metali kolorowych, sprzedali handlarzom skupu
obwoźnego.

Zaskakuje fakt zasadniczej różnicy w budowie spichlerzyków znajdujących się na obszarze gminy Choroszcz w stosunku do tego typu architektury w dotychczas inwentaryzowanych obiektach znajdujących się w gminach: Łapy i Sokoły. Na terenie gminy Choroszcz dominują spichlerzyki, które posiadają drzwi wejściowe w ścianach bocznych. Wiele z nich posiada także dwoje drzwi. Wynika to, według relacji właścicieli, z dwóch powodów. W wyniku podziałów majątkowych, w miejsce jednego, powstawały dwa gospodarstwa, a ich właściciele użytkowali jeden spichlerz. Drugim powodem były pozarolnicze zajęcia właścicieli obiektów: cieśla, ślusarz, kowal, itd. Dlatego budynki były przedzielone i posiadają dwoje drzwi. Takie spichlerzyki dominują w Klepaczach oraz Złotorii.

Należy zwrócić uwagę na podobieństwa w technice budowy oraz kubaturze opisywanych obiektów. Ich powierzchnia nie jest zależna od wielkości gospodarstwa. Zdaniem kilku gospodarzy ich zbliżona wielkość wynikała z techniki budowy, polegającej na wykorzystywaniu jednolitych bali, łączonych na tzw. jaskółkę. Zachowane sprzęty poddają się działaniu czasu, lecz nie
są niszczone przez właścicieli. Są zdecydowani je zachować. Pojawiają się trendy do ich eksponowania.